Piecza zastępcza po zmianach wprowadzonych ustawą Kamilka – co powinni wiedzieć prawnicy i pracownicy socjalni

 

Ustawa Kamilka – odpowiedź na systemową porażkę ochrony dzieci

Tragedia ośmioletniego Kamilka z Częstochowy, który zmarł w 2023 roku w wyniku ciężkich obrażeń zadanych przez ojczyma mimo wcześniejszych sygnałów o przemocy, wstrząsnęła opinią publiczną w Polsce. Ta dramatyczna historia uwidoczniła luki w systemie ochrony dzieci i braki w koordynacji działań między różnymi instytucjami.

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie, gdzie często zajmuję się sprawami rodzinnymi, nieraz obserwowałam niedoskonałości systemu pieczy zastępczej. Brak szybkiej reakcji, niewystarczająca współpraca służb, czasem także niedostateczne przygotowanie pracowników socjalnych do rozpoznawania sytuacji zagrożenia – to problemy, które wymagały pilnych zmian systemowych.

Odpowiedzią na te wyzwania stała się tzw. ustawa Kamilka (ustawa z dnia 7 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw), która weszła w życie 27 lutego 2024 roku. Wprowadza ona szereg istotnych zmian w zakresie ochrony dzieci przed przemocą i funkcjonowania pieczy zastępczej.

Kluczowe zmiany wprowadzone ustawą Kamilka

Ustawa Kamilka to pakiet rozwiązań, które mają usprawnić system ochrony dzieci przed przemocą. Oto najważniejsze zmiany, które powinni znać wszyscy praktycy prawa rodzinnego i pracownicy socjalni:

1. Rozszerzenie definicji przemocy domowej i zakaz stosowania kar cielesnych

Ustawa wprowadza wyraźny zakaz stosowania kar cielesnych i innych form poniżającego traktowania dzieci. W art. 96¹ Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jednoznacznie stwierdzono: “Osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych i innych form okrutnego lub poniżającego traktowania”.

W praktyce oznacza to wzmocnienie ochrony prawnej dzieci i jasny sygnał, że żadna forma przemocy wobec dzieci nie jest akceptowalna. Z mojego doświadczenia w Jarocinie wynika, że taki jednoznaczny przekaz był potrzebny, gdyż wciąż spotykam się z argumentacją typu “to tylko klaps” czy “mnie też bili i wyrosłem na porządnego człowieka”.

2. Obowiązek niezwłocznego działania przy podejrzeniu przemocy

Jedną z najważniejszych zmian jest nałożenie na przedstawicieli różnych zawodów obowiązku niezwłocznego zawiadomienia policji lub prokuratury w przypadku podejrzenia stosowania przemocy wobec dziecka. Dotyczy to m.in. lekarzy, nauczycieli, psychologów, pracowników socjalnych, kuratorów sądowych.

Co istotne, ustawa wprowadza prymat dobra dziecka nad tajemnicą zawodową. W przypadku podejrzenia przemocy wobec dziecka, tajemnica zawodowa nie może być przeszkodą w zgłoszeniu tego faktu odpowiednim organom.

4. Deinstytucjonalizacja i derejonizacja pieczy zastępczej

Ustawa Kamilka wprowadza również zmiany w systemie pieczy zastępczej, kładąc nacisk na tzw. deinstytucjonalizację (odchodzenie od dużych placówek na rzecz mniejszych form opieki) oraz derejonizację (możliwość umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej poza powiatem zamieszkania).

Deinstytucjonalizacja pieczy zastępczej oznacza stopniowe odchodzenie od dużych placówek opiekuńczo-wychowawczych na rzecz rodzinnych form pieczy zastępczej lub małych, kameralnych placówek. Badania pokazują, że dzieci lepiej rozwijają się w środowisku zbliżonym do rodzinnego, gdzie mogą otrzymać indywidualną uwagę i wsparcie.

Z kolei derejonizacja oznacza możliwość umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej poza powiatem zamieszkania, jeśli przemawia za tym dobro dziecka. Ma to szczególne znaczenie w przypadkach, gdy dziecko powinno być odseparowane od środowiska, w którym doświadczało przemocy, ale jednocześnie np. kontynuować naukę w tej samej szkole.

5. Zmiany w zarządzeniu pieczy zastępczej przez sąd

Ustawa wprowadza też istotne zmiany w zakresie zarządzania pieczą zastępczą przez sąd. Sąd będzie miał obowiązek wysłuchania dziecka przed umieszczeniem go w pieczy zastępczej, chyba że nie jest to możliwe ze względu na wiek lub stopień rozwoju dziecka.

Ponadto, sąd będzie mógł zarządzić umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej na czas trwania postępowania, jeśli istnieje podejrzenie, że dziecko jest ofiarą przemocy. To bardzo istotna zmiana, która pozwala na szybką reakcję w sytuacjach zagrożenia.

Praktyczne aspekty funkcjonowania pieczy zastępczej po zmianach

Jako praktykujący adwokat chcę zwrócić uwagę na kilka istotnych aspektów praktycznych, które wynikają z wprowadzonych zmian:

1. Wzmocnienie roli rodzinnej pieczy zastępczej

Ustawa Kamilka wzmacnia rolę rodzinnej pieczy zastępczej, która jest uznawana za optymalną formę opieki zastępczej dla dzieci. Wprowadzono preferencje dla umieszczania dzieci w rodzinnych formach pieczy zastępczej, szczególnie dla dzieci poniżej 10. roku życia.

W praktyce oznacza to, że sądy powinny w pierwszej kolejności rozważać umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej spokrewnionej, niespokrewnionej lub rodzinnym domu dziecka, a dopiero w ostateczności kierować je do instytucjonalnych form pieczy zastępczej.

3. Wzmocniony monitoring sytuacji dzieci w pieczy zastępczej

Ustawa wprowadza obowiązek regularnego monitorowania sytuacji dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej. Organizator pieczy zastępczej będzie zobowiązany do składania sądowi sprawozdań o sytuacji dziecka co najmniej raz na 6 miesięcy.

Co więcej, w przypadku podejrzenia nieprawidłowości, sąd może w każdej chwili zażądać dodatkowego sprawozdania lub zlecić przeprowadzenie kontroli w miejscu sprawowania pieczy zastępczej.

4. Profesjonalizacja wsparcia dla rodzin zastępczych

Ustawa kładzie również nacisk na profesjonalizację wsparcia dla rodzin zastępczych. Wprowadzono obowiązek zapewnienia rodzinom zastępczym dostępu do specjalistycznej pomocy psychologicznej, pedagogicznej i prawnej. Rodziny zastępcze będą również objęte regularnym wsparciem koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej.

Z mojego doświadczenia w Jarocinie wiem, że brak odpowiedniego wsparcia był często przyczyną rezygnacji rodzin zastępczych z pełnienia tej funkcji. Wzmocnienie systemu wsparcia powinno przyczynić się do stabilizacji systemu pieczy zastępczej.

Wyzwania w implementacji ustawy Kamilka

Choć ustawa Kamilka wprowadza wiele potrzebnych zmian, jej skuteczna implementacja będzie zależeć od pokonania szeregu wyzwań:

1. Niedobór rodzin zastępczych

Już przed wejściem w życie ustawy Kamilka system pieczy zastępczej borykał się z niedoborem rodzin zastępczych. Zaostrzenie kryteriów kwalifikacji kandydatów, choć uzasadnione bezpieczeństwem dzieci, może w krótkim terminie pogłębić ten problem.

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie obserwuję, że sądy często stoją przed dylematem: umieścić dziecko w instytucjonalnej formie pieczy zastępczej z powodu braku miejsc w rodzinach zastępczych, czy może zostawić je w rodzinie biologicznej pod nadzorem kuratora, mimo istniejących zagrożeń.

2. Finansowanie zmian

Wprowadzenie nowych obowiązków dla instytucji zajmujących się pieczą zastępczą wymaga dodatkowych nakładów finansowych. Zwiększenie wynagrodzeń dla rodzin zastępczych, zapewnienie specjalistycznego wsparcia, szkolenia dla pracowników – to wszystko generuje koszty, które muszą być uwzględnione w budżetach samorządów.

3. Przygotowanie kadr

Skuteczna implementacja ustawy wymaga odpowiednio przygotowanych kadr: pracowników socjalnych, koordynatorów pieczy zastępczej, psychologów, prawników. Konieczne są szkolenia i budowanie kompetencji w zakresie rozpoznawania i reagowania na przemoc wobec dzieci.

Rola prawników w nowym systemie pieczy zastępczej

Jako adwokat specjalizujący się w prawie rodzinnym chciałabym podkreślić szczególną rolę, jaką prawnicy odgrywają w nowym systemie pieczy zastępczej:

1. Reprezentacja dziecka

Ustawa Kamilka wzmacnia prawo dziecka do bycia wysłuchanym i reprezentowanym. Coraz częściej sądy będą powoływać dla dzieci profesjonalnych pełnomocników (adwokatów lub radców prawnych), którzy będą reprezentować ich interesy w postępowaniu sądowym. Jest to szczególnie istotne w skomplikowanych sprawach, gdy interesy dziecka mogą być sprzeczne z interesami rodziców.

2. Doradztwo dla rodzin zastępczych

Rodziny zastępcze często potrzebują profesjonalnego doradztwa prawnego, szczególnie w kwestiach związanych z reprezentowaniem dziecka w różnych postępowaniach, kontaktami z rodziną biologiczną czy świadczeniami socjalnymi. Prawnicy specjalizujący się w prawie rodzinnym powinni być przygotowani do świadczenia takich usług.

3. Współpraca z zespołami interdyscyplinarnymi

Prawnicy, w szczególności ci zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej czy organizacjach pozarządowych, będą członkami zespołów interdyscyplinarnych, które zajmują się przypadkami przemocy wobec dzieci. Ich rola polega na zapewnieniu, że działania zespołu są zgodne z przepisami prawa i skutecznie chronią dobro dziecka.

4. Szkolenia i edukacja prawna

Ważną rolą prawników jest również edukacja i szkolenie innych specjalistów pracujących w systemie pieczy zastępczej. Znajomość przepisów prawa rodzinnego, procedur sądowych i administracyjnych jest niezbędna dla skutecznej pracy w tym obszarze.

Przyszłość pieczy zastępczej w Polsce – kierunki rozwoju

Ustawa Kamilka to ważny krok w kierunku poprawy systemu ochrony dzieci w Polsce, ale nie ostatni. Na podstawie obserwacji tendencji międzynarodowych i potrzeb krajowych, można wskazać kilka prawdopodobnych kierunków dalszego rozwoju systemu pieczy zastępczej:

1. Dalszy rozwój profesjonalnych rodzin zastępczych

System będzie prawdopodobnie ewoluował w kierunku większej profesjonalizacji rodzin zastępczych. Oznacza to traktowanie roli rodzica zastępczego jako zawodu wymagającego odpowiednich kompetencji, stałego doskonalenia i adekwatnego wynagrodzenia.

2. Większa rola organizacji pozarządowych

Organizacje pozarządowe mogą odegrać znaczącą rolę w rozwoju systemu pieczy zastępczej, zarówno jako organizatorzy rodzinnej pieczy zastępczej, jak i podmioty świadczące specjalistyczne usługi wsparcia dla rodzin zastępczych i dzieci.

3. Rozwój specjalistycznych form pieczy zastępczej

Potrzebny jest rozwój specjalistycznych form pieczy zastępczej, dostosowanych do potrzeb dzieci z niepełnosprawnościami, zaburzeniami zachowania czy traumami. Te dzieci wymagają szczególnego wsparcia, którego obecnie często brakuje.

4. Integracja różnych systemów wsparcia

Skuteczny system pieczy zastępczej wymaga ścisłej współpracy z innymi systemami: edukacją, ochroną zdrowia, wymiarem sprawiedliwości. Integracja tych systemów to jedno z najważniejszych wyzwań na przyszłość.

Praktyczne wskazówki dla prawników i pracowników socjalnych

Na zakończenie chciałabym podzielić się kilkoma praktycznymi wskazówkami dla prawników i pracowników socjalnych, którzy pracują w obszarze pieczy zastępczej:

1. Bądź na bieżąco z orzecznictwem

Sądy rodzinne wydają coraz więcej orzeczeń dotyczących pieczy zastępczej, które mogą zawierać istotne wskazówki interpretacyjne. Warto śledzić to orzecznictwo, szczególnie teraz, gdy implementowane są nowe przepisy.

2. Nawiązuj współpracę międzysektorową

Skuteczna ochrona dzieci wymaga współpracy różnych specjalistów. Jako adwokat w Jarocinie często współpracuję z psychologami, pedagogami czy pracownikami socjalnymi, co pozwala na kompleksowe podejście do problemu.

3. Pamiętaj o perspektywie dziecka

W natłoku procedur i przepisów łatwo zapomnieć o tym, co najważniejsze – dobru dziecka. Warto regularnie zadawać sobie pytanie: czy proponowane rozwiązanie rzeczywiście służy dobru tego konkretnego dziecka?

4. Inwestuj w rozwój kompetencji

Praca w obszarze pieczy zastępczej wymaga nie tylko wiedzy prawnej, ale również kompetencji psychologicznych i komunikacyjnych. Warto inwestować w ich rozwój poprzez szkolenia, superwizje czy literaturę fachową.

Podsumowanie

Ustawa Kamilka wprowadza istotne zmiany w systemie pieczy zastępczej w Polsce, kładąc nacisk na wczesne wykrywanie przemocy wobec dzieci, szybką reakcję i profesjonalizację wsparcia. Choć przed nami jeszcze długa droga do stworzenia optymalnego systemu ochrony dzieci, te zmiany są ważnym krokiem we właściwym kierunku.

Jako adwokat praktykujący w Jarocinie widzę, jak wielką rolę odgrywają prawnicy w tym systemie – od reprezentacji dziecka w sądzie, przez doradztwo dla rodzin zastępczych, po współpracę z zespołami interdyscyplinarnymi. To odpowiedzialna rola, która wymaga nie tylko wiedzy prawnej, ale również wrażliwości na potrzeby dziecka i zrozumienia złożonych dynamik rodzinnych.

Pamiętajmy, że za każdą sprawą, za każdym postępowaniem stoi konkretne dziecko, którego przyszłość zależy od naszych decyzji i działań. To zobowiązuje nas do najwyższej staranności i profesjonalizmu.

Disclaimer: Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Wykonujac od wielu lat zawod adwokata w Jarocinie wiem, ze kazda sprawa jest indywidualna, dlatego w celu uzyskania szczegolowych informacji zapraszam do kontaktu z moja kancelaria.

Zapraszam do Kancelarii Adwokackiej Anna Konrady: Adwokat Anna Konrady Aleja Niepodleglosci 6, 63-200 Jarocin tel. +48 575 641 021