Czy zstępni osoby, która odrzuciła spadek, mają prawo do zachowku?

Ważna uchwała Sądu Najwyższego, która zmienia podejście do kwestii zachowku

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie często spotykam się z pytaniami dotyczącymi prawa do zachowku. Szczególnie skomplikowana jest sytuacja, gdy ktoś z potencjalnych spadkobierców odrzucił spadek. Co wtedy dzieje się z prawem do zachowku? Czy przechodzi ono na zstępnych osoby odrzucającej spadek? Ta kwestia budzi wiele wątpliwości zarówno wśród moich klientów, jak i w środowisku prawniczym.

Sprawa jest o tyle istotna, że wiele osób decyduje się na odrzucenie spadku – najczęściej z obawy przed długami spadkowymi. Bywa jednak, że później żałują tej decyzji, zwłaszcza gdy okazuje się, że majątek spadkowy był jednak wartościowy, a oni stracili możliwość dochodzenia zachowku.

Odrzucenie spadku a konsekwencje prawne

Zacznijmy od przypomnienia podstawowych zasad. Zgodnie z art. 1020 Kodeksu cywilnego, spadkobierca, który odrzucił spadek, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. W jego miejsce wchodzą jego zstępni – dzieci, wnuki itd., którzy oczywiście również mają prawo odrzucić spadek.

Teoretycznie wydawałoby się, że skoro osoba odrzucająca spadek jest traktowana, jakby nie dożyła otwarcia spadku, to jej zstępni powinni mieć prawo do zachowku. Przecież wchodzą w jej miejsce! Niestety, rzeczywistość prawna jest bardziej skomplikowana, o czym przekonało się wielu moich klientów z Jarocina i okolic.

Przełomowa uchwała Sądu Najwyższego

W tej skomplikowanej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy, wydając 23 października 2019 roku uchwałę w sprawie o sygnaturze III CZP 23/19. Uchwała ta rozstrzygnęła spór interpretacyjny, który od lat był przedmiotem dyskusji prawników.

Sąd Najwyższy stwierdził jednoznacznie:

“Dalszy zstępny spadkodawcy nie jest uprawniony do zachowku po nim, jeśli – w razie dziedziczenia testamentowego – zstępny spadkodawcy złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku z ustawy.”

Brzmi to dosyć skomplikowanie, ale w praktyce oznacza, że jeśli Twoja matka odrzuciła spadek po Twojej babci, to Ty nie będziesz miał prawa do zachowku po babci – i to nawet jeśli dziedziczenie nastąpiło na podstawie testamentu, w którym Twoja matka nie została wymieniona jako spadkobierca.

Praktyczny przykład z mojej kancelarii

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie miałam podobny przypadek. Klientka odziedziczyła dom po ojcu, który sporządził testament pomijający jej brata. Brat, nie wiedząc o testamencie, złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku (myśląc, że dziedziczy z ustawy). Później syn tego brata (a więc wnuk spadkodawcy) wystąpił z roszczeniem o zachowek przeciwko mojej klientce.

Sprawa wydawała się skomplikowana – wnuk argumentował, że skoro jego ojciec odrzucił spadek, to zgodnie z art. 1020 k.c. jest traktowany jakby nie dożył otwarcia spadku, a więc on (wnuk) wstępuje w jego miejsce i ma prawo do zachowku.

Sąd jednak oddalił jego powództwo, powołując się właśnie na linię orzeczniczą, którą później potwierdził Sąd Najwyższy we wspomnianej uchwale. Okazało się, że oświadczenie o odrzuceniu spadku złożone przez osobę, która faktycznie nie jest spadkobiercą (bo istnieje testament powołujący inne osoby) nie wywołuje skutków prawnych w kontekście prawa do zachowku.

Istota problemu – kto może skutecznie odrzucić spadek?

Kluczowa kwestia sprowadza się do tego, kto ma legitymację do złożenia skutecznego oświadczenia o odrzuceniu spadku. Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie wyjaśnił, że mogą to zrobić wyłącznie osoby, które faktycznie są spadkobiercami i dowiedziały się o tytule swojego powołania do spadku.

Co to oznacza w praktyce? Jeśli składasz oświadczenie o odrzuceniu spadku, myśląc, że dziedziczysz z ustawy, a w rzeczywistości istnieje testament powołujący do spadku kogoś innego – Twoje oświadczenie nie wywołuje skutków prawnych. Nie wpływa na krąg osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego, a co za tym idzie – uprawnionych do zachowku.

Swoją drogą, zawsze doradzam klientom mojej kancelarii w Jarocinie, aby przed złożeniem oświadczenia o odrzuceniu spadku dokładnie sprawdzili, czy zmarły nie pozostawił testamentu. Wbrew pozorom, testamenty “odnajdują się” częściej niż można by sądzić, a czasem są przechowywane u notariusza, o czym bliscy mogą nie wiedzieć.

Uzasadnienie stanowiska Sądu Najwyższego

Przyjrzyjmy się bliżej argumentacji Sądu Najwyższego, która dla prawnika jest fascynującym studium interpretacji przepisów prawa spadkowego.

Po pierwsze, SN zwrócił uwagę, że prawo do zachowku ma charakter osobisty i przysługuje ex lege konkretnej osobie. Uprawniony nie może tym prawem dowolnie dysponować – może jedynie, na zasadach ogólnych, rozporządzać roszczeniem o zapłatę zachowku (czyli już konkretnym roszczeniem majątkowym).

Po drugie, polskie prawo spadkowe nie zna instytucji odrzucenia prawa do zachowku. Gdybyśmy uznali, że oświadczenie o odrzuceniu spadku złożone przez osobę, która faktycznie nie jest spadkobiercą (bo obowiązuje testament), wpływa na krąg uprawnionych do zachowku – byłoby to de facto wprowadzenie takiej instytucji “tylnymi drzwiami”.

Po trzecie, przyjęcie odmiennej interpretacji mogłoby prowadzić do nadużyć i manipulacji wysokością zachowku. Wyobraźmy sobie sytuację, w której osobie odrzucającej spadek przysługiwałby zachowek w wysokości 1/2 udziału spadkowego, a jej małoletniemu dziecku – 2/3 (ze względu na wiek). Spadkobiercy mogliby celowo odrzucać spadek tylko po to, by ich dzieci uzyskały wyższy zachowek od zobowiązanych do jego zapłaty.

Co to oznacza dla spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku?

Praktyczne konsekwencje tej uchwały są bardzo istotne, zwłaszcza dla rodzin, w których dochodzi do sporów spadkowych. W mojej kancelarii w Jarocinie miałam kilka takich przypadków z południowej Wielkopolski, gdzie klienci byli zaskoczeni taką interpretacją przepisów.

Przede wszystkim, jeśli jesteś potencjalnym spadkobiercą ustawowym, ale istnieje testament powołujący do spadku inne osoby, Twoje oświadczenie o odrzuceniu spadku nie wpłynie na prawo do zachowku przysługujące Twoim zstępnym. Nie będą oni mogli skutecznie dochodzić zachowku, powołując się na fakt, że odrzuciłeś spadek.

Z drugiej strony, jeśli jesteś spadkobiercą testamentowym i obawiasz się roszczeń o zachowek ze strony dalszych zstępnych spadkodawcy (np. wnuków), których rodzice odrzucili spadek – ta uchwała działa na Twoją korzyść. Dalsi zstępni nie będą mogli skutecznie dochodzić zachowku, jeśli ich rodzic (bezpośredni zstępny spadkodawcy) odrzucił spadek z ustawy w sytuacji dziedziczenia testamentowego.

Jakie kroki podjąć w przypadku odrzucenia spadku?

Na podstawie doświadczeń z mojej kancelarii adwokackiej w Jarocinie, mogę polecić kilka praktycznych kroków:

1. Przed złożeniem oświadczenia o odrzuceniu spadku, upewnij się, czy zmarły nie pozostawił testamentu. Sprawdź to w sądzie lub u notariusza.

2. Jeśli odrzuciłeś spadek, a później okazało się, że istnieje testament, w którym nie zostałeś powołany do spadku – Twoje oświadczenie o odrzuceniu spadku nie wywołuje skutków prawnych w kontekście prawa do zachowku.

3. Jeśli jesteś dalszym zstępnym spadkodawcy (np. wnukiem) i Twój rodzic odrzucił spadek, nie możesz skutecznie dochodzić zachowku, jeśli dziedziczenie nastąpiło na podstawie testamentu, w którym Twój rodzic nie został powołany do spadku.

Pamiętaj też, że zachowek to skomplikowana instytucja prawna i każdy przypadek wymaga indywidualnej analizy. W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie spotykam wiele nietypowych sytuacji, które wymagają pogłębionej interpretacji przepisów.

Podsumowanie – konsekwencje uchwały Sądu Najwyższego

Uchwała SN z 23 października 2019 r. (III CZP 23/19) ma fundamentalne znaczenie dla praktyki stosowania przepisów o zachowku. Przesądza ona, że dalszy zstępny spadkodawcy nie jest uprawniony do zachowku, jeśli bezpośredni zstępny spadkodawcy złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku z ustawy w sytuacji dziedziczenia testamentowego.

To kolejny przykład na to, że prawo spadkowe, choć z pozoru proste, kryje w sobie wiele pułapek. Właśnie dlatego zawsze namawiam moich klientów z Jarocina i okolic, aby konsultowali decyzje o odrzuceniu spadku z profesjonalnym pełnomocnikiem. Często to, co wydaje się oczywiste na pierwszy rzut oka, okazuje się dużo bardziej skomplikowane w świetle orzecznictwa i praktyki sądowej.

Disclaimer: Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Wykonując od wielu lat zawód adwokata w Jarocinie wiem, że każda sprawa spadkowa jest indywidualna, dlatego w celu uzyskania szczegółowych informacji zapraszam do kontaktu z moją kancelarią.

Zapraszam do Kancelarii Adwokackiej Anna Konrada: Adwokat Anna Konrada Aleja Niepodległości 6, 63-200 Jarocin tel. +48 575 641 021