Wydziedziczenie – skuteczny sposób pozbawienia prawa do zachowku

Kiedy i na jakich zasadach można pozbawić bliskich prawa do zachowku?

Sprawy spadkowe rzadko kiedy są proste i oczywiste. W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie często spotykam się z klientami, którzy rozważają wydziedziczenie swoich najbliższych lub zostali wydziedziczeni i zastanawiają się, czy mogą to skutecznie zakwestionować. Dziedziczenie to obszar prawa, w którym przeplatają się nie tylko formalne regulacje, ale również emocje, urazy i długoletnie konflikty rodzinne.

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która ma chronić najbliższych członków rodziny przed całkowitym pominięciem w spadku. Nawet jeśli spadkodawca w testamencie nie pozostawił im niczego, mają prawo domagać się od spadkobierców określonej kwoty pieniężnej. Istnieje jednak mechanizm, który pozwala pozbawić nawet najbliższych krewnych tej ochrony – jest nim właśnie wydziedziczenie.

Czym jest wydziedziczenie?

Wydziedziczenie to instytucja prawa cywilnego, która powoduje, że osoba uprawniona do zachowku zostaje tego uprawnienia pozbawiona. Innymi słowy, jest to formalne wykluczenie osoby, która normalnie miałaby prawo do zachowku, z możliwości jego otrzymania.

Jest to narzędzie prawne dające spadkodawcy możliwość nie tylko pominięcia danej osoby w testamencie (co i tak nie pozbawiłoby jej prawa do zachowku), ale faktycznego pozbawienia jej jakiegokolwiek udziału w majątku spadkowym.

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie spotykam się często z mylnym przekonaniem, że wystarczy kogoś pominąć w testamencie, by pozbawić go prawa do jakiejkolwiek części spadku. To błąd – dopiero prawidłowo dokonane wydziedziczenie może przynieść taki skutek.

Ustawowe przyczyny wydziedziczenia

Polskie prawo ściśle reguluje, kiedy można skutecznie wydziedziczyć osobę uprawnioną do zachowku. Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego, spadkodawca może to zrobić tylko w trzech przypadkach:

1. Gdy uprawniony wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego

   To dość szerokie pojęcie, które obejmuje zachowania społecznie nieakceptowalne, trwające przez dłuższy czas, takie jak prowadzenie rozwiązłego życia, alkoholizm czy narkomania, jeśli spadkodawca wyraźnie sprzeciwiał się takiemu postępowaniu.

2. Gdy uprawniony dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci

   Chodzi tu o poważne przestępstwa, takie jak pobicie, znęcanie się, groźby karalne czy ciężkie zniesławienie, popełnione nie tylko wobec samego spadkodawcy, ale także wobec osób mu najbliższych (małżonka, dzieci, rodziców).

3. Gdy uprawniony uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

   Może to dotyczyć np. uporczywego niepłacenia alimentów, braku opieki nad chorym rodzicem wymagającym pomocy czy długotrwałego zerwania kontaktów rodzinnych z winy uprawnionego.

Z mojego doświadczenia jako adwokata praktykującego w Jarocinie wynika, że ta ostatnia przyczyna jest najczęściej powoływana w testamentach zawierających wydziedziczenie, ale jednocześnie najtrudniejsza do jednoznacznej oceny przez sądy.

Kluczowe elementy skutecznego wydziedziczenia

Samo powołanie się na jedną z przyczyn wymienionych w art. 1008 k.c. nie wystarczy. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że dla skutecznego wydziedziczenia konieczne jest:

1. Wskazanie konkretnej przyczyny – Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 czerwca 1998 r. (sygn. akt III CKN 561/97) wskazał, że przyczyna musi być określona w taki sposób, aby przynajmniej w drodze wykładni można było ustalić, która z ustawowych przyczyn wystąpiła w konkretnym przypadku.

2. Dokładny i opisowy charakter – nie wystarczy lakoniczne stwierdzenie, że ktoś “zachowywał się niemoralnie” czy “nie dopełniał obowiązków rodzinnych”. Konieczne jest szczegółowe opisanie, na czym polegało naganne zachowanie, jak długo trwało, jakie miało skutki.

3. Element uporczywości i winy – jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 marca 2018 roku (sygn. akt V CSK 428/17), negatywne zachowanie wydziedziczonego powinno być długotrwałe oraz uporczywe, ale również powinno przejawiać cechy celowości i zawinienia.

W mojej kancelarii adwokackiej w Jarocinie spotykam się często z testamentami, w których spadkodawcy zbyt ogólnikowo formułują przyczyny wydziedziczenia, co później znacząco utrudnia obronę takiego rozrządzenia przed sądem.

Wydziedziczenie a zerwanie więzi rodzinnych

Jedną z najczęściej przywoływanych przyczyn wydziedziczenia jest zerwanie kontaktów rodzinnych. Warto więc przyjrzeć się bliżej, jak sądy oceniają takie sytuacje.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 marca 2018 roku (sygn. akt I CSK 424/17) dogłębnie przeanalizował przypadek wydziedziczenia synów przez ojca właśnie z powodu zerwania stosunków rodzinnych. Sąd stwierdził, że:

“W pojęciu uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy mieści się nie tylko pozbawienie spadkodawcy opieki niezbędnej ze względu na stan zdrowia i wiek, lecz także zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych, ustania normalnej w stosunkach rodzinnych więzi uczuciowej.”

Co istotne, Sąd podkreślił również, że:

“Nawet jednak całkowite i długotrwałe zerwanie ze spadkodawcą przez uprawnionego do zachowku charakterystycznej dla stosunków rodzinnych więzi uczuciowej nie może stanowić podstawy do wydziedziczenia, jeżeli nastąpiło ono wyłącznie z winy spadkodawcy – nie można bowiem wywodzić dla siebie skutków prawnych ze swego niegodziwego zachowania.”

Ta ostatnia uwaga ma fundamentalne znaczenie w praktyce. W mojej kancelarii adwokackiej w Jarocinie spotykałam się z przypadkami, gdy to spadkodawca przez lata odrzucał próby kontaktu ze strony dzieci lub dopuszczał się wobec nich przemocy, a później próbował ich wydziedziczyć za “zerwanie kontaktów”. Sądy słusznie uznają takie wydziedziczenie za bezskuteczne.

Przebaczenie niweczy skutki wydziedziczenia

Polska ustawa przewiduje jeszcze jeden mechanizm chroniący osoby wydziedziczone – przebaczenie. Zgodnie z art. 1010 § 1 Kodeksu cywilnego, spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.

Przebaczenie jest aktem o charakterze uczuciowym, polegającym na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy i puszczeniu w niepamięć żalu do osoby, która tę krzywdę wyrządziła. Nie musi być ono dokonane w żadnej szczególnej formie – może być wyrażone ustnie, pisemnie lub nawet przez konkludentne zachowanie (np. wznowienie kontaktów, zapraszanie na uroczystości rodzinne).

W praktyce adwokackiej w południowej Wielkopolsce spotykałam się z przypadkami, gdy do przebaczenia dochodziło wiele lat po sporządzeniu testamentu zawierającego wydziedziczenie, o czym świadczyły np. listy czy zdjęcia ze wspólnych uroczystości rodzinnych. W takiej sytuacji, mimo formalnego wydziedziczenia w testamencie, osoba uprawniona mogła skutecznie dochodzić zachowku.

Przykład z mojej praktyki adwokackiej w Jarocinie

W mojej kancelarii w Jarocinie prowadziłam sprawę, która dobrze ilustruje złożoność kwestii wydziedziczenia. Klientka została wydziedziczona przez ojca, który w testamencie wskazał, że “nie interesowała się jego losem przez wiele lat” i “nie utrzymywała z nim kontaktów mimo jego prób”.

W toku postępowania udało nam się jednak wykazać, że to ojciec po rozwodzie z matką klientki odciął się od rodziny, wyprowadził się do innego miasta, założył nową rodzinę i przez lata nie płacił alimentów. Klientka jako nastolatka wielokrotnie próbowała nawiązać kontakt z ojcem, pisała listy, dzwoniła, ale spotykała się z odrzuceniem. Dopiero gdy ojciec poważnie zachorował, próbował odnowić relację, ale dla klientki, która wówczas była już dorosła, było to trudne emocjonalnie.

Sąd uznał, że w tej sytuacji wydziedziczenie jest bezskuteczne, gdyż zerwanie kontaktów nastąpiło z winy spadkodawcy, a późniejsze próby odnowienia relacji nie mogą nakładać na uprawnioną obowiązku natychmiastowego wybaczenia wieloletnich zaniedbań.

Praktyczne wskazówki dotyczące wydziedziczenia

Na podstawie mojego doświadczenia jako adwokata w Jarocinie, mogę sformułować kilka praktycznych wskazówek:

Dla osób rozważających wydziedziczenie najbliższych:

1. Dokładnie opisz przyczyny wydziedziczenia – nie ograniczaj się do cytowania ustawy, ale szczegółowo opisz konkretne zachowania, ich czas trwania i skutki.

2. Zgromadź dowody – w przypadku ewentualnego sporu spadkobiercy testamentowi będą musieli udowodnić zasadność wydziedziczenia. Warto więc zabezpieczyć dowody nagannego zachowania (np. wyroki sądowe, korespondencję, zaświadczenia lekarskie, zeznania świadków).

3. Rozważ formę aktu notarialnego – choć wydziedziczenie można zawrzeć w każdym ważnym testamencie, forma aktu notarialnego daje większą pewność, że testament nie zostanie zakwestionowany z przyczyn formalnych.

4. Pamiętaj o zniesieniu skutków wydziedziczenia przez przebaczenie – jeśli po sporządzeniu testamentu dojdzie do pojednania, warto rozważyć sporządzenie nowego testamentu.

Dla osób, które zostały wydziedziczone:

1. Sprawdź, czy wydziedziczenie spełnia wymogi formalne – czy zawiera konkretne i szczegółowe przyczyny, czy odwołuje się do jednej z trzech przesłanek ustawowych.

2. Rozważ, czy przyczyna wydziedziczenia rzeczywiście zaistniała – sam konflikt rodzinny czy różnica zdań nie stanowią podstawy do wydziedziczenia.

3. Ustal, czy nie doszło do przebaczenia – każdy akt świadczący o tym, że spadkodawca wybaczył i puszcił w niepamięć urazy, może niwelować skutki wydziedziczenia.

4. Zbadaj, czy to nie spadkodawca przyczynił się do złych relacji – jeśli zerwanie kontaktów nastąpiło wyłącznie z winy spadkodawcy, wydziedziczenie będzie bezskuteczne.

Podsumowanie

Wydziedziczenie jest skutecznym narzędziem pozwalającym pozbawić najbliższych prawa do zachowku, ale jego zastosowanie podlega ścisłym ograniczeniom. Nie może być ono wyrazem zwykłej niechęci czy wyniku błahych nieporozumień. Musi opierać się na jednej z trzech ustawowych przyczyn, być szczegółowo uzasadnione i dotyczyć zachowań, które nie wynikają z winy samego spadkodawcy.

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie obserwuję, że sądy bardzo wnikliwie badają sprawy dotyczące wydziedziczenia, stając na straży ochrony praw rodziny. Wydziedziczenie jest traktowane jako wyjątek od zasady ochrony najbliższych spadkodawcy, dlatego jego przesłanki są interpretowane ściśle, a ciężar udowodnienia ich spełnienia spoczywa na tych, którzy na wydziedziczenie się powołują.

Disclaimer: Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Wykonując od wielu lat zawód adwokata w Jarocinie wiem, że każda sprawa spadkowa jest indywidualna, dlatego w celu uzyskania szczegółowych informacji zapraszam do kontaktu z moją kancelarią.

Zapraszam do Kancelarii Adwokackiej Anna Konrada: Adwokat Anna Konrada Aleja Niepodległości 6, 63-200 Jarocin tel. +48 575 641 021