Złe stosunki rodzinne nie zawsze są podstawą do wydziedziczenia – analiza orzecznictwa

Kiedy można skutecznie wydziedziczyć spadkobiercę?

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie często spotykam się z klientami, którzy rozważają wydziedziczenie członka rodziny lub są zaniepokojeni, że sami mogą zostać wydziedziczeni z powodu konfliktu rodzinnego. Wiele osób błędnie uważa, że sam fakt złych relacji i braku kontaktu wystarczy, by skutecznie pozbawić kogoś prawa do zachowku. Jak pokazuje jednak orzecznictwo Sądu Najwyższego, sprawa jest znacznie bardziej złożona.

Różnica między pominięciem w testamencie a wydziedziczeniem

Na początku warto wyjaśnić istotną różnicę, która często umyka uwadze moich klientów w Jarocinie i okolicach. Czym innym jest pominięcie kogoś w testamencie, a czym innym formalne wydziedziczenie.

Kiedy spadkodawca sporządza testament, w którym po prostu nie powołuje do dziedziczenia jednego ze swoich ustawowych spadkobierców (np. dziecka), osoba taka nadal zachowuje prawo do zachowku. Jest to minimalna część spadku, która należy się najbliższym krewnym nawet wbrew woli testatora.

Natomiast wydziedziczenie to formalne pozbawienie prawa do zachowku, które musi zostać wprost wyrażone w testamencie wraz ze wskazaniem konkretnej przyczyny ustawowej. Skutkiem skutecznego wydziedziczenia jest całkowite pozbawienie uprawnionego prawa do jakiejkolwiek części spadku – również zachowku.

Ustawowe przyczyny wydziedziczenia

Kodeks cywilny w art. 1008 wymienia tylko trzy sytuacje, w których wydziedziczenie jest dopuszczalne:

1. Gdy spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Jest to najczęściej przywoływana przyczyna, ale też najbardziej niejednoznaczna.

2. Gdy spadkobierca dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.

3. Gdy spadkobierca uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie najczęściej spotykam się z wydziedziczeniem z pierwszej i trzeciej przyczyny. Klienci często twierdzą, że wieloletni brak kontaktu ze strony dziecka czy wnuka, brak zainteresowania ich życiem i zdrowiem, stanowi wystarczającą podstawę do wydziedziczenia. Jednak jak pokazuje orzecznictwo, sprawa jest znacznie bardziej złożona.

Przełomowy wyrok Sądu Najwyższego – wydziedziczenie wnuków

Szczególnie interesujący w tym kontekście jest wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2018 roku (sygn. akt V CSK 428/17), który analizowałam niedawno, przygotowując się do podobnej sprawy w mojej kancelarii w Jarocinie.

W tej sprawie spadkodawca wydziedziczył w testamencie swoją córkę oraz dwóch wnuków. Jako przyczynę wskazał uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych, brak zainteresowania jego stanem zdrowia i postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Spadkodawca twierdził, że stan ten trwał około 5 lat przed sporządzeniem testamentu, w tym czasie nie widział córki ani wnuków, którzy zachowywali się wobec niego “w sposób niewdzięczny”.

Co ciekawe, sądy wszystkich instancji (włącznie z Sądem Najwyższym) uznały wydziedziczenie za nieskuteczne, mimo ewidentnie złych relacji rodzinnych i wieloletniego braku kontaktu.

Dlaczego sąd uznał wydziedziczenie za nieskuteczne?

Sąd ustalił, że w momencie sporządzania testamentu jeden z wnuków miał 16 lat i mieszkał z rodzicami pod Warszawą, nie mając możliwości samodzielnego dojazdu do miejsca zamieszkania dziadka. Drugi wnuk miał 19 lat, ale od dzieciństwa cierpiał na autyzm, który skutkował jego ubezwłasnowolnieniem i całkowitą niezdolnością do pracy.

Co więcej, relacje rodzinne pogorszyły się po rozwodzie spadkodawcy z babcią powodów. Spadkodawca miał pretensje do swojej córki o składanie zeznań na jego niekorzyść w sprawie rozwodowej, a pretensje te przeniósł na wnuków. Co istotne, sąd ustalił, że to spadkodawca zakazał informowania rodziny córki o stanie swojego zdrowia, a o jego śmierci i pogrzebie rodzina w ogóle nie została poinformowana.

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na kluczową kwestię: utrzymywanie poprawnych relacji rodzinnych wymaga zaangażowania obu stron, w tym w szczególności osób starszych w stosunku do dzieci. Tymczasem spadkodawca był osobą chłodną emocjonalnie wobec swoich wnuków, utrzymywał z nimi sporadyczne kontakty i praktycznie zerwał kontakt z ich matką.

W tej sytuacji oczekiwanie, że wnuki będą okazywać serdeczność w stosunku do dziadka, poszukiwać kontaktu z nim, odwiedzać go i pomagać w chorobie, nie miało podstaw. Sąd nie dopatrzył się zatem przesłanek stanowiących podstawy wydziedziczenia określone w art. 1008 k.c.

Kluczowe wnioski dla wydziedziczenia

Na podstawie tego orzeczenia oraz mojego doświadczenia jako adwokata prowadzącego kancelarię w Jarocinie, mogę wskazać kilka kluczowych elementów, które sądy biorą pod uwagę, oceniając skuteczność wydziedziczenia:

1. Jednostronna wina za złe relacje

Aby wydziedziczenie było skuteczne, zachowanie spadkobiercy musi być w istocie “zawinione”. Jeśli złe relacje wynikają z obustronnego konfliktu lub to spadkodawca przyczynił się do ich powstania, wydziedziczenie może zostać uznane za nieskuteczne.

W mojej praktyce w Jarocinie miałam sprawę, gdzie ojciec wydziedziczył córkę za “brak zainteresowania i kontaktu przez 10 lat”. Okazało się jednak, że to on wyprowadził się za granicę, nie zostawiając adresu, a córka bezskutecznie próbowała go odnaleźć. W takiej sytuacji sąd nie uznał wydziedziczenia za zasadne.

2. Indywidualna sytuacja spadkobiercy

Sądy biorą pod uwagę indywidualną sytuację osoby wydziedziczonej – jej wiek, stan zdrowia, możliwości finansowe i logistyczne utrzymywania kontaktu. W analizowanej sprawie Sądu Najwyższego jeden z wnuków był niepełnoletni, a drugi cierpiał na autyzm, co znacząco ograniczało ich możliwości utrzymywania relacji z dziadkiem.

3. Uporczywość i długotrwałość

Zachowanie stanowiące podstawę wydziedziczenia musi być uporczywe i długotrwałe. Pojedyncze incydenty czy nawet krótkotrwałe konflikty nie są wystarczającą podstawą. W orzecznictwie podkreśla się, że zachowanie musi przejawiać cechy celowości i zawinienia.

4. Obiektywna ocena zachowania

Sąd ocenia zachowanie spadkobiercy obiektywnie, a nie subiektywnie z perspektywy spadkodawcy. To, że spadkodawca czuł się urażony czy zaniedbany, nie wystarczy – jego odczucia muszą znajdować potwierdzenie w obiektywnych okolicznościach.

Kiedy sąd może uznać wydziedziczenie za uzasadnione?

Mimo restrykcyjnego podejścia sądów, istnieją sytuacje, w których wydziedziczenie zostanie uznane za skuteczne. W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie spotykałam się z takimi przypadkami, gdy:

1. Dorosły, zdrowy i samodzielny spadkobierca, mieszkający w tej samej miejscowości co spadkodawca, przez wiele lat całkowicie ignorował jego istnienie, odmawiał jakiegokolwiek kontaktu i pomocy, mimo próśb i starań ze strony spadkodawcy.

2. Spadkobierca dopuszczał się względem spadkodawcy przemocy fizycznej lub psychicznej, zastraszania, gróźb czy innych form znęcania się.

3. Spadkobierca rażąco zaniedbywał obowiązek alimentacyjny wobec spadkodawcy, mimo prawomocnego wyroku zasądzającego alimenty i posiadania środków na ich płacenie.

4. Spadkobierca wielokrotnie i publicznie znieważał spadkodawcę, szkalował jego dobre imię, rozpowszechniał o nim nieprawdziwe i uwłaczające informacje.

Znaczenie art. 5 k.c. (klauzula nadużycia prawa) w sprawach o zachowek

Interesującym aspektem omawianego wyroku Sądu Najwyższego jest także odniesienie do kwestii zastosowania art. 5 k.c. (klauzula nadużycia prawa) w sprawach o zachowek.

Sąd Najwyższy zajął jednoznaczne stanowisko, że art. 5 k.c. nie może stanowić podstawy do pozbawienia kogoś prawa do zachowku. Uzasadnił to tym, że art. 928 i 1008 k.c. zawierają zamknięty katalog przypadków, w jakich może dojść do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia lub do wydziedziczenia. Zastosowanie art. 5 k.c. oznaczałoby dopuszczenie kolejnej podstawy ograniczenia zasady ochrony dziedziczenia, nieprzewidzianej przez ustawodawcę.

Jest to ważna wskazówka dla osób, które liczą, że nawet przy nieskutecznym wydziedziczeniu sąd mógłby odmówić prawa do zachowku na podstawie ogólnej klauzuli nadużycia prawa.

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie często spotykam się z klientami, którzy są przekonani, że “niegodne” czy “niewdzięczne” zachowanie spadkobiercy powinno automatycznie pozbawiać go prawa do zachowku. Muszę ich wówczas rozczarować – prawo spadkowe bardzo rygorystycznie określa przesłanki wydziedziczenia i nie pozostawia dużej swobody w ich interpretacji.

Praktyczne wskazówki dotyczące wydziedziczenia

Na podstawie mojego doświadczenia jako adwokata w Jarocinie oraz przeanalizowanego orzecznictwa, mogę zaproponować kilka praktycznych wskazówek:

Dla osób rozważających wydziedziczenie członka rodziny:

1. Dokładnie rozważ, czy zachodzą ustawowe przesłanki wydziedziczenia – sam fakt złych relacji, braku kontaktu czy konfliktów rodzinnych często nie wystarczy.

2. Zbierz dowody na okoliczność zachowania spadkobiercy – świadków, korespondencję, dokumentację medyczną, policyjną czy sądową.

3. W testamencie dokładnie opisz konkretne zachowania stanowiące podstawę wydziedziczenia, nie ograniczając się do ogólnych stwierdzeń typu “brak kontaktu” czy “złe traktowanie”.

4. Rozważ alternatywne rozwiązania – np. rozdysponowanie majątku za życia poprzez darowizny, jednak pamiętaj, że darowizny na rzecz innych osób niż wydziedziczony mogą być doliczone do spadku przy obliczaniu zachowku.

Dla osób, które zostały wydziedziczone:

1. Skonsultuj się z adwokatem – wydziedziczenie często bywa nieskuteczne z powodu niespełnienia rygorystycznych przesłanek ustawowych.

2. Zgromadź dowody pokazujące, że nie dopuściłeś się zachowań uzasadniających wydziedziczenie lub że złe relacje wynikały z winy obu stron.

3. Rozważ, czy twoja sytuacja osobista (niepełnoletność, choroba, odległe miejsce zamieszkania) nie ograniczała obiektywnie twoich możliwości utrzymywania kontaktu ze spadkodawcą.

4. Pamiętaj o terminach przedawnienia – roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o testamencie, ale nie później niż z upływem 10 lat od otwarcia spadku.

Podsumowanie

Omówiony wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2018 roku (V CSK 428/17) potwierdza, że złe stosunki rodzinne nie zawsze stanowią wystarczającą podstawę do wydziedziczenia. Sądy badają nie tylko zachowanie spadkobiercy, ale także spadkodawcy, oceniając, czy do konfliktu i zerwania relacji nie przyczynił się sam testator.

Aby wydziedziczenie było skuteczne, zachowanie spadkobiercy musi być zawinione, uporczywe i długotrwałe, a jego ocena musi uwzględniać indywidualną sytuację tej osoby. Sam brak kontaktu czy “niewdzięczność” nie wystarczą, jeśli spadkobierca nie miał obiektywnej możliwości utrzymywania relacji lub to spadkodawca przyczynił się do ich zerwania.

W mojej praktyce adwokackiej w Jarocinie zawsze staram się uświadamiać klientom, że prawo spadkowe chroni podstawowe prawa najbliższej rodziny do minimum spadku w postaci zachowku, a wydziedziczenie jest wyjątkiem, który musi być solidnie uzasadniony faktami odpowiadającymi ściśle przesłankom ustawowym.

Disclaimer: Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Wykonując od wielu lat zawód adwokata w Jarocinie wiem, że każda sprawa spadkowa jest indywidualna, dlatego w celu uzyskania szczegółowych informacji zapraszam do kontaktu z moją kancelarią.

Zapraszam do Kancelarii Adwokackiej Anna Konrada: Adwokat Anna Konrada Aleja Niepodległości 6, 63-200 Jarocin tel. +48 575 641 021